Bhausaheb Nene College Library Pen : September 2022

Friday 30 September 2022

Geographical indication

http://employmentnews.gov.in/NewEmp/MoreContentNew.aspx?n=SpecialContent&k=70498

Thursday 29 September 2022

Wednesday 28 September 2022

Congratulation Roshni for gold medal

Tuesday 27 September 2022

विजयानगर साम्राज्य: दक्षिण भारतातील मध्ययुगीन काळातील एक प्रसिद्ध साम्राज्य. इ. स. १३३६ मध्ये कर्नाटकातील विद्यमान बेल्लारी जिल्ह्यात होस्पेट तालुक्यातील ⇨हंपी (विजयामगर) येथे तुंगभद्रा नदीच्या दक्षिणेस संगमाचे पुत्र ⇨पहिला हरिहर (कार. १३३६−५६), ⇨पहिला बुक्क (कार. १३५६−७७), मुद्दण, मारप्पा व कंपण या पाच बंधूंनी या राज्याची स्थापना केली. या बंधूंना विद्यारण्य म्हणजे ⇨माधवाचार्य (सु. १२९६−१३८६) स्वामींनी प्रेरणा दिली, अशी वदंता आहे. या साम्राज्याच्या विस्तार दक्षिणोत्तर बेळगावपासून कन्याकुमारीपर्यंत आणि पूर्व-पश्चिम आंध्रपासून गोव्यापर्यंत झाला होता. तथापि विजयानगरचे आधिपत्य मानणाऱ्या राजांच्या प्रदेशांचा विचार केल्यास या साम्राज्याची सत्ता उत्तरेस नर्मदा नदीपर्यंत आणि पूर्वेस कटकपर्यंत (ओरिसा राज्य) भिडल्याची दिसते. सुमारे सव्वादोनशे वर्षे विजयानगरच्या सम्राटांनी अधिसत्ता टिकून होती. त्या काळात त्यांनी दक्षिणेत हिंदू संस्कृतीचे संवर्धन-प्रसार-प्रचार कार्य केले आणि दक्षिणेतील मस्लिम शाह्यांच्या राज्यविस्तारास पायबंद घातला. विजयनगर हंपी, पंपाक्षेत्र, होस्पेट इ. वेगवेगळ्या नावांनीही विजयानगरचा उल्लेख केल्याचे दिसून येते. इ. स. १३७३ च्या सुमारास विद्यानगरची (विजयानगर) सेना दक्षिण समुद्रापर्यंत पोहोचली. जवळजवळ दक्षिण हिंदुस्थानातील संपूर्ण प्रदेशावर या सेनेने दिग्विजय मिळविला. त्याप्रीत्यर्थ पहिल्या बुक्क राजाने ‘विद्यानगर’ या आपल्या नगरीचे नाव बदलून ‘विजयानगर’ असे ठेवले. तथापि स्थानिक लोक हंपी असाच याचा उल्लेख करतात.

ऐतिहासिक साधने: विजयानगरविषयी ऐतिहासिक साधनसामग्री विपुल प्रमाणात मिळते. तीत विविध प्रकारची नाणी (सोने, चांदी, तांबे), पुरातत्वीय अवशेष, विपुल ⇨कोरीव लेख तसेच ताम्रपट असून संगम, साळुव आणि तुळव वंशातील राजांची दानपत्रे आणि अज्ञापत्रे, परकीय प्रवाशांचे वृत्तांत वंशावळी व विशेष कार्याचीही विश्वसनीय माहिती मिळते. एक विश्लासार्ह साधन म्हणून या शिला लेखांना विशेष महत्त्व आहे. हे लेखसंग्रह (कॉपर्स ऑफ इन्स्क्रिप्शन) ॲन्युअल रिपोर्ट्‌स ऑफ एपिग्राफिया, आर्किऑलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडियाचे वार्षिक अहवाल, एपिग्राफिया कर्निटिका (खंड ३-१२), म्हैसूर इन्स्क्रिप्शन्स (खंड १ ला), म्हैसूर आर्किऑलॉजिकल रिपोर्ट्‌स, नेल्लोर डिस्ट्रिक्ट इन्स्क्रिंप्शन्स (खंड १−३), पुदुकोट्टईं स्टेट इम्स्किप्शन्स. साउथ इंडियन इन्स्क्रिप्शन्स (खंड ४−६) इत्यादींतून प्रसिद्ध झाले आहेत. यांशिवाय ⇨फिरिश्ता (१५५० ? – १६२३?), निजामुद्दिन व सय्यद अली तबातबा या फार्सी इतिहासकारांच्या अनुक्रमे गुलशन-इ-इन्नावहिनी, तबकास-इ-अकबरी आणि बुर्हान-इ–मआसिर या ग्रंथातून तत्संबंधीची माहिती मिळते. विजयानगर साम्राज्याला निकोले दी, काँ ती, फीगॅरॅदू, बार्बोसा, ⇨अब्दअल्-रझाक (१४१३−८२), पायीश, नूनीश इ. परकीय प्रवाशांनी आपल्या प्रवासवृत्तांतून तसेच पत्रे, दिनदर्शिका व अन्य वृत्तांत यांतून तत्कालीन राजकीय, सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक परिस्थितीसंबंधी माहिती दिलेली आहे, यांशिवाय ⇨आदिलशाही, ⇨ निजामशाही, ⇨कुत्बशाही या शाह्यांतील तवारिखांतून विजयानगरसंबंधी काही महत्त्वाचे उल्लेख व तपशील उपलब्ध होतात.

Click link more information

https://vishwakosh.marathi.gov.in/32626/

लोदी घराणे : (१४५१-१५२७).

लोदी घराणे : (१४५१-१५२७). मुसलमानी अंमलातील दिल्लीच्या तख्तावर विराजमान झालेले मोगलपूर्व काळातील शेवटचे प्रसिद्ध घराणे. ⇨फिरोझशाह तुघलकच्या काळात (१३०९?- १३८८) भारतात आलेल्या अफगाण घराण्यांपैकी लोदी घराणे हे एक होय. मलिक बहराम लोदी हा प्रथम मुलतानच्या राज्यपालाच्या सेवेत रुजू झाला. त्याच्या पाच मुलांपैकी मलिक काला याचा बहलूल हा पुत्र. लहानपणीच आईवडिलांच्या छत्राला पारखा झालेल्या बहलूलचे पालनपोषण इस्लामखान नावाच्या अफगाणाने आपल्या मुलाप्रमाणे केले. बहलूलखानाने सरहिंद प्रांत जिंकून अफगाणांचे नेतृत्व संपादन केले. पुढे, पंजाब, दिल्ली जिंकून त्याने १४५१ मध्ये लोदी घराण्याची स्थापना केली. या घराण्यात एकूण तीन सुलतान झाले : (१) बहलूल लोदी (कार. १४५१-८९), (२) शिकंदर लोदी (कार. १४८९-१५१७) आणि (३) इब्राहीम लोदी (कार. १५१७-२६).

बहलूल गादीवर आला, तेव्हा दिल्लीचे फारच थोडे राज्य शिल्लक होते. बहलूलने दिल्ली साम्राज्याची तुघलकानंतर गेलेली प्रतिष्ठा परत मिळविली. त्याने जोधपूर, मेवाड, रोहिलखंड व ग्वाल्हेर हे प्रांत दिल्लीच्या राज्यास जोडले आणि आपल्या अफगाण अनुयायांना बरोबरीच्या नात्याने वागविले. आपल्या भावांना आणि इतर अफगाणांना ठिकठिकाणी सुभेदार नेमले. तो हुषार आणि व्यवहारी होता. त्याच्या दरबारात राजपूत राजे होते.

Click link

https://vishwakosh.marathi.gov.in/32157/

सय्यद (सय्यिद) घराणे

सय्यद (सय्यिद) घराणे : दिल्लीच्या तख्तावर सत्तेवर (इ. स. १४१४-१४५१) असलेले एक सुलतान घराणे. या घराण्याचे पूर्वज अरबस्तानातून हिंदुस्थानात आले आणि मुलतान येथे स्थायिक झाले. या घराण्यात खिज्रखान (कार. १४१४-२० मे १४२१), मुबारकशाह (कार. १४२१-१९ फेबुवारी १४३४), मुहम्मदशाह (कार. १४३४-१४४५) आणि अलाउद्दीन आलमशाह (कार. १४४५-१४५१) असे चार सुलतान झाले.

खिज्रखान हा पहिला सुलतान फिरोझशाह तुघलक (कार. १३५१- १३८८) याच्या कारकीर्दीत मुलतानचा सुभेदार होता. दीपालपूरचा सुभेदार सारंगखान लोदी याने खिज्रखानाचा पराभव करून मुलतान घेतले, तेव्हा काही वर्षे त्याने मेवातमध्ये काढली. त्यानंतर तैमूरलंगने हिंदुस्थानवर स्वारी करून दिल्ली काबीज केली (१३९८). त्याने खिज्रखानास मुलतान, लाहोर व दीपालपूर यांची सुभेदारी आणि दिल्लीत आपला राजप्रतिनिधी नेमले. त्यावेळी दिल्लीचा तुघलक सुलतान नसीरूद्दीन मुहम्मदशाह गुजरातला पळून गेला होता. तुघलकांच्या मालइकबाल वजीराने त्याला परत बोलावून दिल्लीच्या तख्तावर बसविले परंतु प्रत्यक्षात सत्ता दौलतखान लोदी याच्या हातात होती. खिज्रखानाने मुहम्मदशाहास १४१० मध्ये पकडले व त्याची राजधानी फिरोझाबाद हस्तगत केली. मुहम्मदशाह १४१२ मध्ये मरण पावला आणि त्याच्या दरबारातील दौलतखान लोदी गादीवर आला पण त्याचा पराभव करून खिज्रखानाने सय्यद घराण्याची दिल्लीवर स्थापना केली (६ जून १४१४). त्याने विश्वासू अधिकारी नेमून तुघलकांच्या सरदारांना दयाबुद्धीने वागविले. गोरगरिबांसाठी मदतकार्य केले. तैमूरच्या कृपेमुळे आपल्याला सत्ता व प्रतिष्ठा प्राप्त झाली, म्हणून तो तैमूरचा मुलगा शाहरूख याला अखेरपर्यंत खंडणी व नजराणे पाठवीत असे. शाह ही पदवी धारण न करता तो स्वत:स रायत-इ-आला म्हणवून घेत असे. सुरूवातीस तीन वर्षे सार्वजनिक प्रार्थनेतही त्याने शाहरूखचेच नाव ठेवले. त्याने पूर्वीची नाणी सन बदलून वापरात आणली व नवीन पाडली नाही. तुर्क-अफगाणांनी केलेले उठाव त्याने मोडून काढले. त्याचे राज्य दिल्ली व आसपासचा परिसर असे मर्यादित होते. फक्त त्याने नागौरची एकच दूरवरची स्वारी १४१६ मध्ये गुजरातच्या अहमदशाहाविरूद्ध केली. तसेच १४२१ मध्ये मेवात लुटले आणि कोटलाचा किल्ल उध्वस्त केला. तो निर्व्यसनी व न्यायी होता.

Click link

https://vishwakosh.marathi.gov.in/33798/

निरीक्षण पद्धत (Observation Method)

निरीक्षण या तंत्राला वैज्ञानिक अथवा शास्त्रीय पद्धती म्हटले जाते. निरीक्षण केवळ वैज्ञानिक संशोधनाचा महत्त्वाचा मूलाधार नाही, तर आपल्या दैनंदिन जीवनाला समजून घेण्यासाठी त्याची महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. नैसर्गिक शास्त्र, भौतिक शास्त्र इत्यादींचे ज्ञान वर्षानुवर्षे सूत्रबद्धपणे निरीक्षणाच्या आधारावरच मानवाने संग्रहित केले आहे. या संदर्भात जॉन डॉलार्ड म्हणतात, संशोधनाचे सर्वांत महत्त्वाचे प्राथमिक तंत्र हे मानव आणि त्यांच्या अनुभवाच्या आधारे केलेले ‘निरीक्षण’ आहे. ज्याद्वारे घडलेल्या महत्त्वाच्या घटनांना आपण जाणून घेऊ शकतो. निरीक्षणाचे महत्त्व अधिक स्पष्ट करताना गुड आणि हॅट म्हणतात, विज्ञानाचा प्रारंभच मुळी निरीक्षणाने होतो. म्हणून समाजशास्त्रज्ञांनी निरीक्षण करताना अतिशय सावधानता बाळगली पाहिजे. मोझर म्हणतात, निरीक्षण हे शास्त्रीय/वैज्ञानिक संशोधनासाठी शास्त्रीय पद्धती (क्लासिकल मेथड) आहे. ती वैज्ञानिक पद्धतीची महत्त्वपूर्ण पद्धत आहे. कोणत्याही प्रकारचे ज्ञान संपादन करण्यासाठी निरीक्षण हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

Click link

https://marathivishwakosh.org/56509/

भारतीय इतिहासातील साधने

इतिहाससाधने : कोणत्याही देशाच्या इतिहासलेखनास प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष रीतीने उपयोगी पडणाऱ्या साधनांना इतिहाससाधने म्हणतात. या साधनांचे वर्गीकरण निरनिराळ्या प्रकारांनी होते. इतिहासकाळाचे प्राचीन, मध्ययुगीन व अर्वाचीन असे तीन विभाग मानून त्यांत समाविष्ट होणाऱ्या साधनांचा विचार करता येतो. साधनांचे लिखित व अलिखित साधने असेही एक वर्गीकरण करता येते. लिखित साधनांत निरनिराळ्या भाषांमधील ग्रंथ, शकावल्या, करीने, वंशावळी, मआसिर, बखरी, तवारिखा, कागदपत्रे, ताम्रपट, शिलालेख, नामे इत्यादिंचा समावेश होतो. अलिखित साधनांत पुरातत्त्वीय वस्तू, भांडी, आयुधे, चित्रे, शिल्पे, वास्तू व स्मारके यांचा समावेश होतो. याशिवाय इतिहाससाधनांच्या भाषेवरून उदा., मराठी, फार्सी, डच, इंग्रजी इ. किंवा लेखनासाठी वापरण्यात आलेली माध्यमे उदा., सोने, तांबे, रुपे, कातडे, लाकूड, कागद, भूर्जपत्र, दगड, माती इत्यादींवरूनही इतिहास साधनांचे वर्गीकरण करता येते. समकालीन, उत्तरकालीन तसेच सार्वकालीन व विशिष्टकालीन असेही वर्गीकरण करता येते.

प्रत्येक देशाला आपल्या इतिहासलेखनासाठी इतिहास साधनांचा उपयोग होतो. भारताबाहेर पश्चिमेच्या बाजूस विशेषतः इराणचा पश्चिम भाग, इराक, तुर्कस्तानचा पूर्व भाग, सध्याचा इझ्राएल, क्रीट व सायप्रस बेटे, ईजिप्त आणि अटलांटिक महासागराच्या पलीकडील मेक्सिको वगैरे प्रदेशांत अनेक संस्कृती उदयास आल्या. त्यांसंबंधींच्या अलिखित साधनांत पिरॅमिड, स्फिंक्स, अवाढव्य पुतळे, मंदिरे इत्यादींचा समावेश होतो. या संस्कृती नष्ट होऊन हजारो वर्षे लोटली आहेत. या बहुतेक संस्कृतींचे अवशेष जमिनीत गाडले गेल्याने अनेक वर्षे या संस्कृती अज्ञात राहिल्या. पंधराव्या शतकापासून म्हणजे यूरोपीय प्रबोधनकाळापासून या संस्कृतींच्या भूमिगत व भूमिवरील अवशेषांकडे काही यूरोपीय विद्वानांचे लक्ष वेधले. त्यांनी या सर्व प्रदेशांत संचार व उत्खनन करून शोधलेल्या अवशेषांपैकी एक भाग लिखित साधनांचा आहे. ही लिखित साधने फार प्राचीन असल्यामुळे त्यांची भाषा व लिपी समजणे कठीण होते. सुदैवाने ईजिप्तमध्ये रोझेटा या स्थळी एक त्रैभाषिक शिलालेख सापडला. त्यावर सामान्यतः एकच मजकूर ⇨ हायरोग्लिफिक, डेमॉटिक व ग्रीक अशा तीन लिप्यांत आहे. त्यातील ग्रीक मजकुराचा काळ हायरोग्लिफिक लिपी समजण्यास फार उपयोगी झाला. रोझेटा पाषाणलेखाप्रमाणेच इराणमध्ये बेहिस्तून येथेही एक त्रैभाषिक लेख सापडला. त्यातील एक लिपी प्राचीन फार्सी असल्यामुळे उरलेल्या दोन भाषांचे स्वरूप ज्ञात झाले. या दोन लेखांमुळे ईजिप्त, बॅबिलोनिया, सुमेरिया व ॲसिरिया तसेच हिटाइट व मितानी या संस्कृतींची माहिती देणाऱ्या लिखित साधनांचा उत्तम प्रकारे उलगडा झाला. तथापि क्रीट-सायप्रस व भारतातील सिंध प्रदेशात सापडलेल्या अवशेषांतील प्राचीनतम लेखांचा अद्यापि म्हणावा तितका स्पष्ट उलगडा झालेला नाही. अमेरिकेतील माया, इंका इ. संस्कृतींचीही परिस्थिती काही प्रमाणात अशीच आहे.

click link

https://vishwakosh.marathi.gov.in/24554/