किरण गुरव
यांची 'जुगाड' ही एक महत्त्वाची आणि समकालीन
सामाजिक वास्तवाचे भेदक दर्शन घडवणारी कादंबरी आहे. त्यांच्या कथांमधून दिसणारी
त्यांची लेखनशैली आणि समाजाकडे पाहण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन या कादंबरीतही
प्रकर्षाने दिसून येतो. खालील मुद्द्यांच्या आधारे आपण तिची सविस्तर समीक्षा करूया:
कादंबरीचा
विषय आणि सामाजिक भाष्य
'जुगाड' ही कादंबरी आजच्या बेरोजगार तरुण
पिढीच्या संघर्षाचे आणि त्यांच्या जगण्यातील अनिश्चिततेचे अत्यंत प्रभावी चित्रण
करते. जागतिकीकरणानंतर आणि अभियांत्रिकी शिक्षणाच्या वाढत्या प्रसारानंतर, उच्चशिक्षित
असूनही नोकरीच्या शोधात वणवण भटकणाऱ्या तरुणाईची होणारी परवड या कादंबरीचा
केंद्रबिंदू आहे. कादंबरीचा नायक शशा हा अभियांत्रिकी शिक्षण घेतलेला तरुण आहे, जो
पुण्यासारख्या शहरात लॉजवर राहून नोकरी मिळवण्यासाठी धडपडत असतो.
किरण गुरव
यांनी या कादंबरीतून केवळ शशाची वैयक्तिक कथा न मांडता, एकूणच
यांत्रिक वातावरणाने आणि भांडवली व्यवस्थेने माणसाला कसे यंत्र बनवले आहे, याचे
चित्रण केले आहे. स्वप्नांचा पाठलाग करत नोकरीच्या मागे धावताना, अपमान
आणि घुसमट सहन करत ही तरुण पिढी अक्षरशः यंत्रवत झाली आहे. 'जुगाड' या
शब्दाचा अर्थ कठीण परिस्थितीत टिकून राहण्यासाठी केलेला संघर्ष किंवा तडजोड असा
घेता येतो. ही कादंबरी नेमक्या याच 'जुगाडा'वर
प्रकाश टाकते, जिथे टिकून राहणे हाच एकमेव पर्याय बनतो.
या
कादंबरीत शहरी आणि निमशहरी भागातील तरुणाईचे शहरात आणि निमशहरात होणारे हाल, त्यांची
होणारी परवड, कंत्राटी कामगारांच्या आयुष्यातील अनिश्चितता, कायमस्वरूपी
नोकरीसाठी करावी लागणारी धावपळ, शिफारसींचे राजकारण, आणि
कामाच्या ठिकाणी होणारी पिळवणूक हे सगळे मुद्दे अत्यंत बारकाईने मांडले आहेत. तसेच, औद्योगिकीकरणामुळे
पर्यावरणावर होणारे परिणाम आणि उद्योग की पर्यावरण हा प्रश्नही कादंबरीत
अप्रत्यक्षपणे उपस्थित केला जातो.
लेखनशैली
आणि भाषा
किरण गुरव
यांची लेखनशैली त्यांच्या इतर कथासंग्रहांप्रमाणेच (उदा. 'बाळूच्या
अवस्थांतराची डायरी', 'क्षुधाशांती भुवन') प्रत्यक्षदर्शी
आणि तपशीलवार आहे. ते ग्रामीण भागातील आणि निमशहरी जीवनाचे, तसेच
तिथे रूढ असलेल्या भाषेचे उत्तम चित्रण करतात. 'जुगाड'मध्येही
ते अभियांत्रिकी क्षेत्रातील अनेक शब्दांचा वापर करतात, ज्यामुळे
काहीवेळा इतर क्षेत्रातील वाचकांना कल्पना करण्यात थोडी अडचण येऊ शकते.
त्यांची
भाषा साधी पण भेदक, प्रसंगी रांगडी पण वाचकाला खिळवून ठेवणारी
आहे. मानवी भावनांचे आणि त्यांच्या अंतर्मनातील संघर्षाचे ते नेमके आणि प्रभावी
शब्दांत वर्णन करतात. कादंबरीतील पात्रे आणि त्यांचे संवाद अत्यंत स्वाभाविक
वाटतात, ज्यामुळे वाचकाला कथेच्या जवळ जाता येते.
पात्रांची
मांडणी
कादंबरीतील
मुख्य पात्र शशा, तसेच लॉजवरील त्याचे मित्र आणि स्पर्धक, हे
सर्वच आजच्या तरुण पिढीचे प्रतिनिधी वाटतात. त्यांच्या माध्यमातून लेखकाने
बेरोजगारीने ग्रासलेल्या तरुणांच्या मनातील अस्वस्थता, निराशा, आणि
तरीही टिकून राहण्याची जिद्द दर्शवली आहे. ही पात्रे वरवर सहज आणि नर्मविनोदी
वाटली तरी त्यांच्यामागे दडलेला आकांत आणि वेदना वाचकाला जाणवते.
कादंबरीचे
वेगळेपण आणि मर्यादा
'जुगाड' ही कादंबरी मराठी साहित्यात आजवर
न आलेल्या यांत्रिक पर्यावरणाने भारलेल्या नव्या सांस्कृतिक व्यवस्थेचे चित्रण
करते, हे तिचे एक मोठे वेगळेपण आहे. औद्योगिक क्षेत्रातील बारकावे, मजुरांच्या
जीवनातील स्थितीशीलता आणि त्यांचे भाषिक स्तर या कादंबरीत प्रभावीपणे उलगडले आहेत.
काही
समीक्षकांच्या मते, कादंबरीतील अभियांत्रिकीसंबंधी काही तांत्रिक
तपशील अनावश्यक वाटू शकतात, ज्यामुळे कथेचा वेग काहीवेळा
मंदावतो. तसेच, दोन-तीन प्रसंग अनावश्यक वाटल्याने कथा
मध्यभागी थोडी संथ होते, असेही काही मते आढळतात.
निष्कर्ष
एकंदरीत, 'जुगाड' ही
किरण गुरव यांची एक महत्त्वाची आणि विचारप्रवर्तक कादंबरी आहे. ती केवळ एका
तरुणाच्या संघर्षाची कथा नसून, आजच्या समाजाचे, भांडवली
व्यवस्थेचे आणि बेरोजगारीच्या समस्येचे एक प्रभावी सामाजिक भाष्य आहे. तिचे भेदक
वास्तव, तपशीलवार लेखनशैली आणि समकालीन विषय
हाताळण्याची पद्धत यामुळे ती नक्कीच वाचनीय ठरते. ही कादंबरी वाचकाला आयुष्याचा
नव्याने विचार करायला लावते आणि कठीण परिस्थितीत टिकून राहण्यासाठी ऊर्जा देते.
